Uit het scheepsjournaal: Zondag Kampen – Hasselt
Als een stationcar met horten en stoten achteruit parkeert, moet ik onwillekeurig aan Ko en Luuk Doeks denken. De Doeks uut Hasselt vormden in reclamespots een parodie op de The Dukes of Hazzard, om het nieuwe rijden te propageren.
Hanzesteden
“Is er een festival?” vraagt de fotografe als we nietsvermoedend aanmeren. Regen stroomt met bakken uit de hemel. Toen we uit Kampen vertrokken, voor het laatste traject van onze reis langs de Hanzesteden, had de zon nog uitbundig geschenen.
We waren de IJssel overgestoken richting het Kamperveen waar een man een hond uitliet. Tot ergernis van zijn baas joeg Gij-hijs achter een groep ganzen aan die verontwaardigd opstoven. Hun vleugels klapwiekend boven de rivier. Het waren de witte ganzen die ik kende van het Ganzenbord.
Ganzendiep
Behoedzaam manoeuvreerden we tot voor de sluis die de IJssel met het Ganzendiep verbindt. Op een smalle strook land stond een bunker vol graffiti. Lammetjes, nog geen week oud, huppelden er omheen en keken ons onbevangen aan.
Langzaam trokken de sluisdeuren open. En vielen met een klap weer dicht. We zaten gevangen. Dan, als een doek op het toneel, trok de sluisdeur op. Het begon te regenen.
Grafhorst
Het Ganzendiep is een negen kilometer lange zijtak van de IJssel. Vol snoeperige kleine huisjes met rieten daken en een serie stacaravans. Lintbebouwing van vakantiewoningen. Links stonden essen keurig in het gelid. Het was een recht en keurig landschap.
We passeerden Grafhorst. Officieel een stad maar meestal aangemerkt als dorp. Een gelovig dorp. De SGP is er de grootste partij. Traditioneel vond hier de Biestermarkt plaats, de veemarkt van oktober maar het vee is al lang verdwenen, het jaarlijkse feest met paling en krentenbrood bleef
Bible belt
Het Ganzendiep werd rechter met riet aan weerszijden en ganzen die onder hoogspanningskabels vlogen. Hier en daar doemde het rode dak van een boerderij op.
Ineens stonden er twee mannen tussen het riet. Hun handen druk gebarend. Ze brulden iets wat we niet verstonden. Ah, ze waren gestrand op een zondagmorgen in de bible belt. Of we een sleepie konden doen want op zondag is er niemand om te helpen.
Zwarte Meer
Met de mannen in ons kielzog, voeren we voort. Langs grutto ’s met oranje snavels naar het Zwarte Meer onder een nog zwartere lucht. Een groep zwanen reageerde paniekerig op onze komst. Aan het eind van het meer, perst het water zich in het Zwarte Water richting Genemuiden, het centrum van de biezenteelt. Al sinds de 16e eeuw worden hier matten en manden gevlochten.
En dan varen we Hasselt binnen en zien de kerk en het tolhuisje dat een tijd als restaurant met één tafeltje had gediend. “Onze laatste Hanzestad”, zegt de fotografe. Even ben ik bang dat ze emotioneel wordt. We zijn immers al een week op pad. Als ze haar hoofd schudt, zie ik een druppel. “Van de regen”, zegt ze dan.
Hasselt
Hasselt wordt sinds 1367 tot de Hanzesteden gerekend. Maar naast de handel was het in de middeleeuwen vooral een religieus centrum en bedevaartsoord. Als ik kijk naar de vele auto’s die de straten verstoppen, lijkt er nog weinig veranderd.
Ieder jaar op de tweede zondag na Pinksteren, trekken gelovigen in processie door Hasselt naar de tuin van de Heilige Stephanuskerk voor een openluchtviering bij de buitenkapel.
Hasselter aflaat
Een plek die al sinds 1355 bekend staat als de Heilige Stede. Hier konden gelovigen éénmaal per jaar een Hasselter aflaat krijgen. Een kwijtschelding van hun straf.
Wie de Heer trotseert, heeft de stad voor zich alleen, maar moet wel zelf koffie moeten meenemen, ontdekken we als we van de boot komen. Alle horeca zijn gesloten. We hadden gehoopt op Hasselter juffers, een speciaal koekje, maar de enige juffers zijn de twee dames die ons in het Oude Stadhuis pal naast de kerk opwachten.
Stadhuis
“Het stadhuis wordt tegenwoordig gebruikt voor toeristische informatie en culturele activiteiten”, vertelt Marieke Galgenbeld. Ze organiseert Kuier`n met de wasteile, een theatrale stadswandeling door Hasselt verteld door Aleid de wasvrouw.
Ze heeft koffie van huis meegenomen. Karin Riezebosch van het Toeristisch Informatie Punt (TIP) neemt ons mee door het pand uit 1550 dat tot 1993 dienst deed als stadhuis. Eerst naar de raadszaal waar nu nog lezingen worden georganiseerd en dan naar de voormalige gevangenis uit de middeleeuwen, een klein houten hok.
Tradities
“Hasselt is een gelovige stad met aandacht voor tradities, bevestigt Marieke die hier vanuit Brabant terecht kwam. “Maar”, haast ze zich te zeggen, het is hier niet als vroeger waar ze nog op zaterdag het grind achter de auto aanharken zodat iedereen kan zien dat ze op zondag niets ondernomen hebben.” “Er is ook geen grind”, constateert de fotografe als ze over de stad uitkijkt.
Tradities in Hasselt, zo wordt ons later door een kerkganger verteld, houden lang stand. Hij illustreert dit aan de hand van een oud verhaal: In een kerkgemeente in Hasselt ging de geloofsgemeente bij de Tien geboden met hun gezicht naar de muur staan. Een nieuwe dominee vroeg de mensen waarom ze dat deden. Niemand die dat wist.
De Tien geboden
De dominee nam geen genoegen met het antwoord en ging op onderzoek uit. Wat bleek? Lang geleden hadden de geboden op de kerkmuur geschreven gestaan. De mensen hadden zich destijds naar de muur gekeerd om mee te lezen. “En dat”, concludeert de kerkganger, “typeert Hasselt.”
Er is meer dat Hasselt met religie verbindt. Dat ze als Hanzestad floreerde, had met de ligging te maken. Het Zwarte Water had vroeger een open verbinding met de Zuiderzee. Maar de stad lag ook aan een knooppunt van landwegen.
Pelgrimspaden
Twee van de wegen zijn nog altijd in trek als onderdeel van pelgrimspaden: het Jacobspad van Uithuizen in het noorden dat na 208 kilometer in Hasselt komt en Het Jabikspaad een pelgrimsroute van ongeveer 130 kilometer, dat vertrekt uit Sint Jacobiparochie in Friesland. Vanaf Hasselt sluiten ze via Deventer, Nijmegen en Maastricht aan op de eeuwenoude route naar Santiago de Compostela.
We verlaten het stadhuis. Bij de kerk wacht Aleid de wasvrouw ons op. Ze draagt een groen schort een bruine cape en een hoofddoek. In haar hand een emmer en een wastobbe. Ze neemt ons mee via de achterzijde van de kerk door de Ridderstraat naar de Vispoort.
Het Vispoortje
Het is het enige nog aanwezige poortje van Hasselt en dateert uit de 14e eeuw. De Hanze vormde een verbond maar dat nam niet weg dat ze ook regelmatig elkaars concurrenten waren. Hasselt verkeerde vaak in conflict met Zwolle.
In 1527 probeert Zwolle dit poortje open te breken, maar het mislukt jammerlijk. Volgens de wasvrouw is het ook de plek waar melaatsen en bedelaars geweerd worden. “Het leven was hard voor hen die niet bij een gilde waren aangesloten of ziek werden.”
Synagoge
We gaan terug de poort door. Vlak voor de markante ophaalbrug bij de Baangracht lag vroeger de synagoge en de sjoel. Net als in Hattem was de gemeenschap zo klein dat ze met moeite een minje – een meerderheid van tien volwassen mannen – haalde.
In 1720 biedt het stadsbestuur van Hasselt Portugese joden vrije vestiging aan, in de hoop hiermee de handel te stimuleren. Sinds het rampjaar 1672 was de stad zwaar beschadigd en leeggeplunderd door troepen die het op de Republiek hadden voorzien.
Portugese joden
Het verarmde Hasselt kon wel een opleving gebruiken. De Portugese joden kwamen niet, wel een handvol Duitse joden. Alleen een mikwe, een vrouwenbad aan de Prinsengracht herinnert nog aan de gemeenschap.
Wie niet beter weet, zou denken dat Hasselt veel grachten heeft: Brouwersgracht, Prinsengracht, Heerengracht maar het is slechts één gracht die vanaf het Zwarte Water de stad inloopt en steeds van naam verwisselt.
Bentheimersteen
Hasselt verhandelde in de Hanzetijd veel Bentheimersteen dat werd overgeheveld naar schepen op de gracht. Een mooie gracht overigens. Met geknotte wilgen langs het water en overal zitjes die uitnodigen om in de stad te verpozen.
Niet alle ogen in Hasselt waren naar boven, op het hemelse, gericht. Er waren er ook die hun ogen op de horizon gericht hielden zoals Kiliaen van Rensselaer. De diamantjuwelier wordt gezien als een van de stichters van New York.
Kiliaen van Rensselaer
Hij maakte in 1629 gebruik van de mogelijkheid om binnen vier jaar vijftig personen naar een vooraf bepaald territorium te verschepen om op die manier patroon, landeigenaar, te worden.
Kiliaen meldde zich meteen aan voor een kolonie rond Fort Oranje wat nu Albany is aan de Hudson. Zelf heeft hij zijn creatie nooit gezien, maar hij wijdde zich vanuit Nederland aan de verdere ontwikkeling van de landbouw en veeteelt in zijn nieuwe kolonie, die hij Rensselaerswijck noemde.
Wiegendrukken
Van Rensselaer was niet de enige beroemde zoon. Ruim een eeuw eerder bracht Hasselt nog een beroemdheid voort: Peregrinus van Barmentlo. Drukker van wiegendrukken die de overgang inluidden naar de boekdrukkunst.
De kunst die uiteindelijk Deventer op de kaart zou zetten als de stad van de boeken. Wiegendrukken zijn gedrukte kopieën van middeleeuwse handschriften waarbij ook nog steeds de beginletter uitbundig versierd was.
Van Stolkpark
Tsja, en wat doe je dan op zondag als je niet in de kerk zit? Wandelen natuurlijk. “Zet je er wel even bij dat het giet”, gebiedt de fotografe. Het Van Stolkpark is bekend vanwege zijn grote collectie tulpenbomen en augurkenstruiken.
Alleen de zeldzame kievitsbloem die rond Hasselt nog steeds groeit, zien we niet. We stoppen even bij de Joodse begraafplaats vlak achter het park. Iets verder zien we hoe uitgelaten lammetjes, van de laatste stadsboer van Hasselt, als jonge honden door het weiland rennen.
Heilige Stede
En dan ineens staan we voor de Heilige Stede. Nou ja voor de rooms-katholieke kerk uit de jaren dertig, waar vroeger de bedevaartkapel stond. We worden gewenkt door Aleid de wasvrouw die ons door de poort naar de achterkant van de kerk brengt.
Daar waar de processie eeuwen geleden eindigde. Waarom deze plek een bedevaart teweeg bracht? De verklaringen voor het mirakel zijn divers.
Sacramenten
“Onzin”, zegt de wasvrouw die meer dan wie dan ook opheldering over het verleden kan geven. “Op deze plek woonde een man. Het gejammer van zijn vrouw, als hij weer eens gedronken had en haar mishandelde, ging door merg en been.
Op een dag loopt het zo fout dat de man zijn vrouw bijna doodslaat. De priester komt om haar de laatste sacramenten toe te dienen.
Boetedoening
Als de vrouw overlijdt belooft hij beterschap, maar wordt opnieuw dronken en gooit een schaal met hosties naar de priester. Hij mist en de schaal belandt in het Zwarte Water.
Als het water na enige tijd stijgt, komt de schaal met hosties terug aan land op de plaats waar nu de kerk staat en is het gejammer van de vrouw tot ver buiten Hasselt te horen. De dronkaard liet als boetedoening een kapel bouwen. Zo ging het en niet anders”, besluit Aleid.
Stephanuskerk
Het is tijd om te vertrekken uit Hasselt. Straks zal de Stephanuskerk een tweede keer volstromen, maar dan hebben wij het Zwarte Water, de IJssel en de Hanzesteden achter ons gelaten.
Net als Peregrino en Van Rensselaer richten wij ons blik op de horizon, op het platteland voorbij de stad waaruit eenden uit de eendenkooi opstuiven.
Eendenkooi
Al in de middeleeuwen waren er eendenkooien voor het vangen van eenden. Het kooirecht is nog altijd een oud privilege. “Het houdt in dat in een cirkel van ongeveer een kilometer rond de kooi niet gejaagd mag worden en geen geluid gemaakt mag worden”, zal kooiker Henk Luten ons later vertellen.
Wij stoppen er even en genieten van de stilte rond de prachtige vijver met zijn biezenmanden. Een enkele eend zwemt rondjes. We overwegen het achterland van Hasselt te verlaten via de Overijsselse Vecht naar Zwolle.
Handgetrokken pontje
Met het laatste handgetrokken pontje naar de Agnietenberg waar eens Thomas a Kempis verbleef, maar het is nog te vroeg in het seizoen. Het pontje ligt er werkloos bij tussen een aantal verweesde roeiboten.
Oude monumentale huizen omzomen een weiland waar twee ezels even uit opkijken maar dan eendrachtig verder gaan met het leegkauwen van het weiland.
Jacob de pontbaas
Jacob de pontbaas komt een praatje maken. Het is grappig dat juist deze grote vriendelijke reus, de ingenieur die alles van mechanica weet, de pont via houten klossen met de hand bedient. Straks als het lente is zet Jacob iedereen over. Of tot de helft voor wie in het huwelijksbootje stapt.
We nemen afscheid. Afscheid van de IJssel. Afscheid van de Hanze en haar verleden en keren terug naar de waan van de dag.
Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken
Dit is het laatste deel van een achtdelige serie over de Hanzesteden en kwam tot stand op uitnodiging van MarketingOost.
Verhalen over de Hanzereis
- Reis langs de Hanzesteden aan de IJssel
- Doesburg stad van soldaten
- Zutphen, stad van Torens
- Deventer, stad van voetstappen
- Hattem, stad van vrouwen
- Zwolle, stad van de liefde
- Kampen, stad van het water
- Hasselt, stad van God
Leuk artikel, maar een foutje ter verbetering
“Wie de heer trotseert, …” is dan nog altijd: “Wie de Heer trotseert, …”
Dank John! In alle opzichten.