Ik zou aan de jongen denken als ik sprong. Een joch nog. Terwijl zijn maten doorliepen, stopte hij even. Blikte in de lens. Prutste nog even aan het netje dat zijn helm gevangen houdt. Een bungelende sigaret in zijn mondhoek en een blik waar de gretigheid om te leven van afspat. Veel jonger dan ik nu, overtrof hij me ruimschoots in lef.
Toch kan het geen business as usual voor deze jongens zijn geweest die in een vreemd land uit de hemel kwamen vallen in de hoop nog voor kerst een oorlog te beëindigen.
Julia van Vliet zag ze naar beneden komen. Als balletjes uit de lucht. Ondergedoken in de kelder, had haar vader op 18 september 1944 – ze was zeven – haar voor het wc-raampje opgetild. De zon scheen. Haar anders zo stoere vader had gehuild en met een rare stem gezegd: “Vergeet dát nooit!” Dát waren de 2000 Amerikaanse parachutisten die neerkwamen in de omgeving van Villa Erica. Tot op de dag van vandaag een hotel in Berg en Dal.
Liberation Route
Ze vertelt haar verhaal op het gazon voor het hotel. Via een luistersteen die deel uitmaakt van de Liberation Route, een netwerk van musea, gedenkplaatsen en verhalen over de bevrijdingsjaren ‘44-‘45. De route is niet vast maar meandert als de oorlog zelf. Door de code op de steen te scannen, word je terug geworpen in de tijd. Naar 1944. Naar de herinneringen van Julia van Vliet.
De Cessna raast. Oorverdovend. De ronkende propeller onzichtbaar voor wie in haar buik gevangen zit. Plots trekt hij z’n neus op. Maakt zich los van het asfalt. Beneden mij stroomt de IJssel langs Zutphen. Langs Doesburg met zijn hoge Martinitoren.
In 1945 opgeblazen met de laatste munitie die de Duitsers bezaten. Toen de rook optrok, bleken de Duitsers plaats te hebben gemaakt voor Canadezen. Het inspireerde Jan Wolkers tot de tekst bij het bevrijdingsmonument: “Toen de klok zweeg, verschenen de vogels van de vrijheid.”
Hier moesten, na de bevrijding van Arnhem, bruggenhoofden over de IJssel worden geslagen om door te stoten naar het Ruhrgebied. Arnhem! Met die vervloekte brug over de Rijn. Het vliegtuigje zwenkt zijwaarts om koers te zetten naar de Ginkelse hei bij Ede.
Daar landden de 5200 mannen van de Eerste Britse Luchtlandingsdivisie in 1944. Ze maakten, net als de Amerikaanse parachutisten bij Berg en Dal, deel uit van een gewaagd plan van de Britse generaal Montgomery.
Operation Market Garden
Het plan, Operation Market Garden genaamd, betrof een even wanhopige als prestigieuze luchtlandingsoperatie die met ondersteuning van grondtroepen de bruggen over de Waal, de Maas en de Rijn in handen moest zien te krijgen.
Dertigduizend mannen sprongen op klaarlichte dag boven Brabant en Gelderland om zich van hun taak te kwijten. Vandaar zouden ze oprukken naar het industriële hart van Duitsland en dan door naar Berlijn. Het liep anders. Bij de brug naar Arnhem ging het mis.
Het is een verhaal van miscommunicatie en troepen die vast komen te zitten. Van misrekeningen. Van opgeklopte ego’s en een vijand die onverzettelijker blijkt dan gedacht. Van een bevolking die het leven laat door een bombardement van de geallieerden. Van 95.000 mensen die uit hun stad worden verjaagd tijdens de Slag om Arnhem. Van luitenant-kolonel John Frost die met zijn manschappen na vier dagen het onderspit delft.
De bevrijding
De bevrijding van het noordelijk deel van Nederland zou nog een half jaar op zich laten wachten. Nu, zeventig jaar later, maakt een groot deel van West-Europa zich op om die vrijheid te gedenken. Een vrijheid die ontbrandde op 6 juni 1944 op het strand van Normandië en als een lopend vuurtje door Europa trok.
Die herdenking zal dit jaar ook de ontsluiting van de Liberation Route Europe inluiden. Een route die Nederland verbindt met de overige gebieden waarlangs de geallieerden trokken om Europa te bevrijden. Van Zuid-Engeland via Frankrijk, door België tot Berlijn en zover als Gdansk.
Als de jongens in 1944 boven Gelderland en Brabant springen, is het gegil en verzet van de 83-jarige oma verstomd. Haar drie maanden oude kleinkind dood, evenals de andere leden van de familie onder de trap van hotel Erica.
Nu echoot er slechts stilte en komt er kou uit de kruipruimte als hotelmanager Marcel Hoogenboom de plaats laat zien waar de 18 Joden zich verscholen.
Kamp Vught
En ook in het SS-concentratiekamp, Kamp Vught, zijn de 1269 kinderen al lang op transport gesteld naar Sobibor, waar ze direct na aankomst zijn vermoord.
Sommigen, zoals Machiel Prins, nog maar zes dagen oud. Anderen zijn gestikt door het sadisme van kampcommandant Grünewald die 74 vrouwen in één cel opsluit als vergelding voor een zwijgzaam protest.
De Arnhemse Jan Herberts zou de luchtavonturen van zijn geallieerde leeftijdsgenoten machtig hebben gevonden.Samen met een stel vrienden vormde hij een kleine verzetsgroep. Tijdens een overval op een Duitse soldaat ontsnapt hij op de verkeerde fiets.
Op zijn eigen fiets verraadt een plaatje zijn naam en adres. Als op 18 september 1944 de Britten vlak bij zijn woonplaats uit de lucht komen vallen, is hij kort daarvoor in Vught gefusilleerd. Een dag na zijn 18e verjaardag.
Bruidsjurk
Na de sprong pakten de parachutisten hun spullen en maakten dat ze weg kwamen. Alleen de achtergebleven parachutes lagen als eenzame relikwieën op de hei. Goed materiaal voor een bruidsjurk. Het leven ging, hoe moeizaam ook, door.
Oorlog is nooit eenduidig. Zo herinnert Julia van Vliet zich plotsklaps dat er na de landing van de parachutisten een Duitser kwam telefoneren. Tegelijkertijd verschijnen de Amerikanen in het hotel. Het lot van de Duitser lijkt bezegeld. Zo beseft ook Julia’s vader. “Schiet hem liever niet in mijn tuin dood”, zou hij hebben gezegd. “Maak hem krijgsgevangen. Geef de man een kans.” Na de oorlog kwam de Duitser naar het hotel om Van Vliet te bedanken.
Cessna
De Cessna is inmiddels op drie kilometer hoogte. Ze schudt. Windstoten proberen haar uit balans te brengen. Het plastic rolluik waarachter wolken over het groene land drijven, klappert. IJskoude wind tocht onder het slecht gesloten luik. “Nog een minuut”, zegt een man die Camembert wordt genoemd. Hij zal zo het luik openen, zodat ik mij een kwartslag kan draaien, mijn benen over de rand. Om dan in het niets te springen.
Of de jongens van deze mensen geweten hebben? Van de Hollandse Jan of de vermoorde Joodse baby Machiel? Hadden ze enig idee voor wie of wat ze hun jonge lijf waagden? Hadden ze net als ik een verlammende angst gekend? Of waren ze gewoon trots op de te verrichten daad?
En dan gaat het razendsnel. Ineens bungelen mijn benen uit de Cessna. Wind hapt naar mijn kuiten. Dan schiet ik er uit. Met 200 kilometer per uur roetsj ik door het universum, door het wit van de wolken. Kou omhelst me. Wind rukt aan me, terwijl diezelfde wind in mijn oren buldert, alsof hij me doof waant. Dan met een ruk van de parachute wordt alles stil en daal ik af naar het bevrijde Gelderland.
Overleefd
Pas als ik zit op de hei, denk ik weer aan de jongen. Geen idee of hij de oorlog heeft overleefd. Of zelfs maar de sprong heeft overleefd. Of zijn sigaret de laatste was die hij opstak voor hij hier boven de hei uit de lucht viel.
Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken
Dit verhaal kwam tot stand op uitnodiging van de Liberation Route Europe.
Voor mee verhalen over vrijheid, lees ook:
Liberation Route Praktisch:
Bezoeken:
Activiteit:
Slapen:
Eten:
