De zwarte hond huppelt braaf naast de Fiat. Het uiteinde van de riem om het handvat van het portier. Langzaam rijdt de auto door de smalle straatjes van het dorp. Hier en daar stopt de wagen om de hond even een plas te laten doen tegen de weelderige bloemen voor de huizen. Je hond uitlaten met de auto.
Ecotoerisme op Sicilië
Een broze verhouding, meent Carmelo Giuffrida, geoloog en natuurgids, later die dag. Zoals er meer broze verhoudingen op het eiland zijn. De enige andere auto op het plein heeft een afbeelding op de motorkap van de door de maffia vermoorde onderzoeksrechter Borsellini. Zijn zoon bezit een huis in het dorp.
Samen met de fotografe ben ik vertrokken uit Palermo. Ondanks het najaar kruipt de temperatuur op naar 34 °C. De uitvalsweg richting het oosten is stoffig. Links worden we vergezeld door de zee. Zalmkleurige daken, waaronder witte woningen schuilen, zorgen voor de omlijsting.
Vissershaven Cefalù
Veel tijd om van het uitzicht te genieten is er niet want auto’s, fietsers en scooters krioelen door elkaar en snijden ons de pas af.
We volgen de noordkust richting het oosten tot aan Cefalù, een voormalige vissershaven aan de voet van een gigantische rots. Tegenwoordig een zeer gewilde bestemming vanwege de schilderachtige vergezichten en de vele stranden. Maar het is niet ons doel.
Sant’ Ambrogio
Wij kronkelen vijf kilometer verderop de weg omhoog naar het dorp dat zes jaar geleden op de ecokaart werd gezet door Carmen Ricciardello: Sant’ Ambrogio.
Het is er stil. Een aantal dorpelingen zit op het terras van de bar. De plaatselijke krant opengeslagen op de onheilstijding dat een brandweerman bij het blussen is omgekomen. De postbode stopt haar bestelbusje en reikt de mensen op het terras hun post aan.
De huizen zien er prachtig gepleisterd uit. Poezen liggen onder trapjes vol bloempotten. Overal zijn doorkijkjes naar zee.
Massatoerisme
Carmelina Ricciardello verhuisde als kind met haar ouders naar Australië. Toen ze als volwassen vrouw terug kwam op Sicilië, was ze ontzet over de staat van het eiland. Emigratie, werkloosheid en massatoerisme hadden hun tol geëist. Waar was dat prachtige eiland uit haar jeugd gebleven?
Ze besloot te blijven en het tij keren door aandacht te vragen voor de natuurlijke schoonheid van het eiland op de manier die ze inmiddels in verschillende landen in de praktijk had gebracht: duurzaam toerisme.
Sicilian Experience
“Aanvankelijk werd ze met argusogen bekeken”, vertelt Margarita Cortina, een jonge dertiger afkomstig uit het dorp en in dienst van de Sicilian Experience, het bedrijfje van Ricciardello dat woningen verhuurt en excursies regelt. “Ze was niet van hier en veel mensen hadden het gevoel dat zij even kwam vertellen hoe ecotoerisme op Sicilië vorm moest krijgen.”
Ricciardello overreed de bewoners hun huizen op te knappen, plantte bloemen en introduceerde een systeem voor afvalscheiding in het dorp. Een novum voor de dorpsbewoners die gewend waren de plastic zakjes met afval naast de vaak overvolle containers aan de uitvalswegen van het dorp te smijten.
Duurzaam toerisme
De volgende stap was de invoering van biologisch afbreekbare schoonmaakproducten en spaarlampen. Alles werd in stelling gebracht om het dorp economisch rendabel te maken zonder de natuur tekort te doen.
“Daarna, begon ze aandacht te vragen voor vaardigheden waarvan ze bang was dat de kennis ervan met de tijd zou verdwijnen. Als dorpelingen de toeristen konden laten zien hoe je brood of ricotta maakt, snijdt het mes aan twee kanten, was haar gedachte.
Kennis wordt behouden en de 250 inwoners van Sant’ Ambrogio kunnen op die manier wat bijverdienen”, aldus de werkneemster. Wie nu in het dorp verblijft kan kiezen uit tientallen woningen, zowel in Sant’ Ambrogio als elders op het eiland.
Volgens Margeritha is haar werkgeefster om meerdere redenen een wonder. “Niet alleen heeft ze dit dorp nieuw leven ingeblazen, maar we zien nu ook dat ecotoerisme op Sicilië toerisme banen schept. Onze grootste zorg is dat we niet te populair worden!”
Enna, de hoogste provinciestad
We rijden terug de berg af tot aan de kust en verleggen dan onze route naar het zuidoosten langs het Parco delle Madonie richting Enna. Het landschap is bruin. In alle gradaties. Beige schapen vormen het enige contrast. Het land wordt leger, de weg eveneens.
Zo leeg, dat hier en daar een geit zich al op een viaduct of de binnenkant van de vangrail waagt en ons traag kauwend nakijkt. Om te voorkomen dat de koeien ook de weg op komen, zijn er hekken geplaatst waardoor we het gevoel krijgen in een warme kooi te rijden.
Catania
Rook stijgt boven enkele veldjes uit. Hoog boven de weg zetelt Enna, de hoogste provinciestad van Italië, op een rots. We rijden door richting Catania, maar buigen dan af naar het noorden. Naar Parco dell’Etna waar gids en geoloog Carmelo Giuffrida ons opwacht.
Carmelo spreekt over Mount Etna alsof het een dierbaar familielid betreft. Hij is blij met de toenemende belangstelling voor ecotoerisme op Sicilië, want het park is kwetsbaar, zegt hij als we langzaam naar boven rijden. We komen langs villa’s en uitbundige bloeiende bloemen, maar allengs wordt het kaler.
Halverwege zien we waar een lavastroom haar weg heeft gebaand. Een zwarte stenen tong die zich over de flank van de berg uitstrekt. “Het is vreemd dat de actiefste vulkaan van Europa het slechts tot een regionaal park heeft geschopt”, zegt Carmelo na een tijdje.
Parco dell’Etna
“In Amerika zouden ze hier allang een nationaal park van hebben gemaakt. Maar wij Italianen… organisatie is nu eenmaal niet onze sterkste kant. Zesentwintig uitbarstingen had ze verleden jaar in vier maanden tijd.
We denken altijd aan een vulkaan als verwoestend, maar vergeten dat ze ook leven schept”, zegt Carmelo, terwijl we zien hoe de zon langzaam achter de Etna verdwijnt.
Plankton
“De vulkaan ligt op twee continentale platen: de Afrikaanse en de Europese. De oceaan absorbeert kooldioxide uit de atmosfeer. Dat gebruikt plankton om te groeien. Als de planton dood gaat, valt het op de bodem van de oceaan.
Daar wordt het in de loop van duizenden jaren getransformeerd in steen, waarbij de kooldioxide afgesloten op de zeebodem blijft liggen. Als de twee platen tegen elkaar schuiven, krijg je een uitbarsting waarbij de kooldioxide vrijkomt. De cirkel is dan rond.
Mensen zien de natuur nog te veel als een citroen die je kunt uitknijpen. We realiseren ons niet dat we onderdeel van die natuur uitmaken. Wat we doen heeft gevolgen. Ik loop met mensen op de vulkaan en wijs ze op alles.
De Etna laat in kort bestek zien, waar andere bergen duizenden jaren over doen. Zie je die krater in de vorm van een M daarboven? Die was er verleden jaar nog niet. Mount Etna verandert van vorm zoals een vrouw van kleding verandert.”
Landgoed Cipollate
Gabriëlla is ook een vrouw, maar eentje van vlees en bloed. Al vijf generaties bezit haar familie een landgoed aan de voet van de Etna, Fondo Cipollate. Op oude zwart-witfoto’s in de eetzaal is te zien hoe haar opa leunend op een wandelstok over het landgoed loopt. In de verte zitten kinderen op een ezel die uit de rivier drinkt.
De boerderij met bijgebouwen staat in de vallei van de rivier de Alcantara en is door Gabriëlla en haar man tot een accommodatie voor agrotoerisme verbouwd. Elf kamers liggen verspreid over de verschillende gebouwen op een heuvel vol olijf- en sinaasappelbomen waartussen hangmatten schommelen.
Agrotoerisme
In een vergeten hoek staat een boerenkar. We krijgen wijn in Siciliaanse karaffen, gerookte mozzarella en druiven.
De volgende morgen als het licht over ons terras glijdt en we voor het ontbijt naar de eetzaal gaan, stopt de tuinman ons perziken toe. “Ecotourisme op Sicilië?”, zeggen gasten sceptisch die het eiland per fiets ontdekken.
Ecotour
Fluisterend buigen ze zich naar voren. “Ze zeggen dat de Cosa Nostra de vuilnis beheert. Weet je hoe ze hier korte metten maken met vuilnis? Ze zetten een container neer en als die vol is gooien ze hem om en zetten ze hem weer overeind. Recycling heet dat.” De dames gieren het uit.
“In feite kun je stellen dat we vroeger beter met de omgeving omgingen”, zegt Gabriëlla. Er was minder afval, alles werd hergebruikt. Ze wijst op een plumeau. Die maakte mijn oma van een afgedankte jurk. Ik heb alle familiespullen bewaard.
Hergebruik
Je vindt ze terug op de kamers. Wel hebben sommige dingen een nieuwe functie gekregen. Zo heb ik oude kannen omgeturnd tot lampenkappen. Beddenspreien van brokaat liggen nu over de boerentafels.”
We rijden naar Randazzo op de noordelijke hellingen van de Etna en stuiten in Castilione de Sicilia op een bruiloft zoals je die alleen in Sicilië ziet. Het hele stadje is afgezet en agenten die het verkeer regelen, stappen af en toe uit hun rol om de familie van het bruidspaar te kussen die net uit de kerk komt.
Randazzo
In Randazzo herinnert veel aan de nabijheid van de vulkaan. De lavastromen uit 1981 zijn nog zichtbaar en de stad gebruikt lava om te bouwen.
We gaan door naar park Nebrodi. Een onherbergzaam gebied waar valken en haviken heer en meester zijn. We rijden langs schapen en rotsformaties en dan een lange tijd niets. In deze regio worden veel paarden gefokt. We stuiten op wilde paarden die in paniek raken als we voorbij rijden en zich steigerend van ons afwenden.
Nebrodi
We komen langs een huis waar een vrouw haar was op de motorkap van haar Fiat Uno vouwt. Er verschijnt een bestelauto met melkbussen uit het niets. Lange tijd rijden we achter de melkboer aan. Dan plotseling is de melkboer verdwenen. Verdwaasd kijken we elkaar aan.
Links loopt een weg langs armetierige huizen waar nog op hout wordt gestookt. Een paar vrouwen met geiten kijken ons afwachtend aan. Rechts loopt een asfaltweg terug naar waar we vandaan komen. Voor ons ligt een ravijn, althans zo lijkt het. Als ik over de rand tuur zie ik een geitenpad en in de verte de auto van de melkboer schommelen. We rijden er achteraan.
Maniace
Een uur lang bonkt de auto als een danseres die op de voeten van haar danspartner stapt. De hellingen worden steiler. Zelfs de schapen wagen zich hier niet. Dan ineens is de weg afgesloten met een hek met een groot hangslot. De melkboer is nergens te zien en het is akelig stil op de berg.
Vertwijfeld kijken we elkaar aan . Er zit niets anders op. We moeten terug, De kleine Fiat protesteert en weigert terug te gaan in de richting van waar we kwamen. Boos kucht en reutelt de auto. Na haar een rustpauze te hebben gegund, starten we haar en nu rijden we zo snel als we kunnen terug.
Als we het veilige asfalt van het dorp zien halen we opgelucht adem. Pas later zien we het bordje Maniace. Het blijkt het vroegere landgoed van de Britse zeeheld Nelson te zijn geweest, die hier zelf nooit is geweest al was hij tot hertog van Bronte uitgeroepen.
Bronte
Zijn minnares Emma Hamilton gaf hem de bijnaam Lord Thunder vanwege de reus Bronte die donderslagen voor Jupiter smeedde.
Van de bergen reizen we westwaarts naar de mythische kust van de Cyclopen, zo genoemd naar de reuzen uit Homerus. Op het plein van Aci Trezza kijken we naar de Faraliogni die Ciclopi, een rotsformatie die uit zee steekt.
Odysseus
De rotsen zouden het resultaat zijn van een woedende cycloop die basalten blokken naar Odysseus wierp. We drinken cappuccino en kijken toe hoe een andere boze reus, een kok ditmaal, een kat achterna zit die van schrik nog verder de keuken in vlucht.
Op het vulkaanstrand liggen mensen op de rotsblokken, silhouetten in het zwart. Een man probeert zijn hond te wassen. Het beest is te groot voor het rotsblok en valt voortdurend in zee.
Santa Maria la Scala
We lunchen in het minuscule visserplaatsje Santa Maria la Scala. Vanaf het terras van trattoria Scalo Grande kijken we neer op de vissersbootjes. De menukaart wordt gedicteerd door wat de vissers binnen brengen. Onder ons zwemmen mensen in het haventje, een gans zwemt ertussen door.
Dan komt er een vissersboot binnen. Zorgvuldig zet de visser de manden vol vis op het strand. Vervolgens kiepert hij zijn lege flessen overboord. De toegesnelde gans zwemt teleurgesteld verder als blijkt dat het plastic niet eetbaar is.
Afval op Sicilië
De eigenaar van het restaurant haalt zijn schouders op als we vragen of hij zich geen zorgen maakt dat het eten dat hij morgen serveert vandaag tussen afval zwemt. “Dit is Sicilië, zo gaan die dingen.”
Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken
Deze reportage is gepubliceerd in Grande Magzine – 2013
Meer Sicilië?
Sicilië in de literatuur:
- De leeglopers, Giovanni Verga
- De tijgerkat, Giuseppe Tomasi di Lampedusa
- Zo ook op aarde, Davide Enia
Sicilië praktisch:
