Ze zitten op een bankje en likken aan een ijsje. Een kleine grijsharige man in een strak gestreken overhemd en een donkerharige vrouw. Voor hen staat een aantal huifkarren in een cirkel opgesteld. Overkapte houten wagens waarvan de bloemversieringen aan de huisjes in het noordelijker gelegen Zalipie doen denken.
Roma niet zigeuner. “Dat is een scheldwoord net als het Poolse cygan”, zegt Kaminski als we ons hebben voorgesteld. Kaminski is Roma en vice-president van het Cultureel Centrum van de Roma in Polen. Het hoofdkwartier bevindt zich hier in Tarnow, pal tussen de huifkarren, in het enige Roma-museum van Europa.
Noordwest India
De voorouders van Janusz en Tuga kwamen uit Noordwest-India, op de grens met het huidige Pakistan. Bij Janusz is dat Indiase bloed inmiddels wat verdund omdat zijn moeder een Pool trouwde. “Ik ben een moderne Roma”, lacht hij.
“Groeide op in een flat in de stad. Niet omdat mijn ouders dat wilden maar omdat de Poolse regering het reizen met huifkarren in de jaren zestig onmogelijk maakte na de introductie van de identificatieplicht die samenhing met een vaste verblijfplaats.”
Romamuseum Tarnow
Vermoedelijk hoorden hun voorouders tot de kaste van de onaanraakbaren die rond het jaar 500 via Iran en Armenië naar de Balkan trokken toen ze niet langer als slaven werden gehouden. Ze verdienden hun geld met handel en ambachten zoals metaalbewerking of het temmen van paarden, muziek en dans. Nog altijd is hun taal verwant aan het Sanskriet en het Hindi.
Het museum in Tarnow is een verzameling lage huisjes rond een grasveld. We rijden er eerst aan voorbij. In verschillende kamers die het rijk is, wordt de geschiedenis van de Roma getoond vanaf het begin van hun omzwervingen. Er is veel aandacht voor de twee desastreuze gebeurtenissen van de 20e eeuw: de Porrajmos, de Roma holocaust waar alleen al naar Auschwitz 26.000 Roma werden gedeporteerd.
Auschwitz
Tarnow is de stad van waaruit de eerste treinen naar Auschwitz vertrokken. Elders in de stad worden de vermoorde Roma en joden samen herdacht. En de twee gebeurtenis die een impact op hun leven had: Het stoppen van het reizen per huifkar of woonwagen.
Veel foto’s in het museum stammen uit begin van de jaren zestig. Ze laten grote families zien met huifkarren en paarden. De vrouwen met de kinderen. De mannen apart. Mannen met grote snorren en haar tot op hun schouders. Vrouwen in gebloemde rokken met mollige bovenarmen die zwierig een sigaret vasthouden. De kinderen met vuile strepen op het gezicht en geklit haar.
Van huifkar naar huis
“Jullie lijken helemaal niet”, zeg ik als Janusz me rondleidt. “Lijk jij op je oma?”, vraagt de Roma-voorman. “Veel dingen zijn gebleven, maar sinds de Poolse overheid ons in 1964 dwong in huizen te wonen, is er wel het nodige veranderd. We zien er in ieder geval wat schoner uit”, grinnikt Janusz als hij op een foto van zijn vader wijst en koket zijn broekspijp optrekt voor hij gaat zitten.
Etalagepoppen met lange vlechten laten de voorgeschreven dracht voor vrouwen zien: rokken tot over de enkels, – enkels zijn sexy – bedekte schouders, geen broeken, “Dat is nog altijd zo”, beaamt Tuga “al mogen jonge meisjes wel in een broek lopen zolang ze nog klein zijn.”
Romakoning
Dat zijn vader een ‘gadje’ een niet-Roma is, was destijds geen probleem. “Althans toen minder dan nu”, erkent Janusz, “want de huidige Roma-koning heeft laten weten dat gemende huwelijken niet langer zijn toegestaan.” De koning vaardigt decreten uit op basis van een ongeschreven codex, de rromanipen, waaraan Roma zich moeten houden.
Heel veel problemen zal het verbod op gemengde huwelijken niet opleveren want de Roma in Polen trouwen nog altijd op een leeftijd waarop de Poolse jongere nog aan het begin van zijn middelbare schoolcarrière staat: dertien, veertien jaar is niet ongebruikelijk.
Meisjes kidnappen
Net zo min als het fenomeen kidnappen. “Het gebeurt wel minder, stelt Tuga “maar het is er nog altijd. Een meisje dat gekidnapt wordt, moet trouwen met de jongen die haar ontvoert. De enige manier om haar eer te redden. Immers niemand weet wat er tijdens de ontvoering gebeurd is. Ook al bracht ze slechts een paar minuten met de jongen door, het is voldoende om haar te onteren.”
En in de huwelijken zit een van de grootste problemen van de gemeenschap”, zegt Janusz. Zelf was hij 25 toen hij met toestemming van Tuga’s moeder haar 15-jarige dochter huwde. “Tuga betekent probleem en dat is ze ook”, zegt hij schertsend over de vrouw met wie hij al meer dan 30 jaar volgens de Roma-traditie samenleeft.
Schoolverzuim
“Het vroege trouwen belemmert het onderwijs, zeker voor de meisjes die snel zwanger raken. En onderwijs is cruciaal voor onze gemeenschap die vaak nog analfabeet is. Schoolverzuim is hoog. Afgelopen week had ik overleg met de wethouder van Tarnow. Volgens de scholen hier verzuimt ruim dertig procent van onze kinderen regelmatig of altijd. En dat is zeer zorgelijk.
Omgekeerd vinden veel Roma dat het zinloos is onderwijs te volgen omdat onze kinderen toch nooit een baan zullen krijgen. Racisme tiert welig. Zelfs zij die aan de universiteit hebben gestudeerd krijgen zelden een baan.”
Criminaliteit
Wat Janusz niet noemt, maar wat voor veel Polen ook een thema is, is de criminaliteit onder de Roma. Als ik er naar vraag houdt Janusz afwerend zijn hand op, maar even later vertelt Tuga dat ze negen kinderen hebben. Twee van henzelf en zeven van Roma die momenteel in de gevangenis zitten.
“Kunnen dochters alles worden?”, vraag ik hem. “Nou alles? Geen dokter, geen advocaat, geen rechter of verpleegster.” Ik kijk hem verbaasd aan. “Deze beroepen zijn voor de Roma niet toegestaan. Ook niet voor de jongens.”
“Dat is gek”, zeg ik “en wat als mensen binnen je gemeenschap ziek worden?” Dan gaan we naar de Poolse dokter.” “Wil je dan niet liever een Roma dokter?”
Code van de rromanipen
“De regels dateren nog uit de tijd van onze Indiase voorouders en zijn nog altijd ongeschreven en van generatie op generatie overgeleverd. Die verzameling regels, wetten zo je wilt, schrijven de Roma voor hoe ze moeten leven.
Beroepen waarin je in aanraking kunt komen met bloed zijn niet toegestaan. Net zo min als beroepen waarin je anderen moet aanraken. Mogelijk een overblijfsel van het gegeven dat we van de onaanraakbaren afstammen. Ook het beroep van schoenmaker is niet weggelegd voor Roma. Het is onrein met je handen schoenen aan te raken.
Poolse rechtstaat
Wat de andere beroepen betreft: die horen bij de Poolse rechtstaat en die accepteren we niet. We leggen immers verantwoording af aan onze eigen gemeenschap. Natuurlijk levert dat soms problemen op. Wij trouwen niet voor de Poolse wet dus staan we niet geregistreerd als gehuwd bijvoorbeeld.
Binnen de Roma-cultuur vormt de koning de hoogste macht. Hij wordt geadviseerd door een raad van wijze mannen. Bij een verregaande overtreding bepalen zij de straf. Bij kleine vergrijpen doen de ouders dat of de lokale gemeenschap. Straffen die opgelegd kunnen worden door de koning zijn stokslagen, maar het allerergste is verbanning uit de Roma-gemeenschap.”
Gedwongen sterilisatie
Van de 11 miljoen Roma wonen er 200 in Tarnow en Janusz behartigt hun belangen. “We hebben hier niet de grote issues die je bijvoorbeeld in Tsjechië of Roemenië hebt”, zegt hij als we het museum verlaten. Issues als gedwongen sterilisatie door de overheid onder Roma zoals in Tsjechië.
Onder het communisme werden vrouwen zonder hun medeweten na de geboorte van een kind gesteriliseerd en volgens het European Roma Rights Centre (ERRC) gebeurde dat nog tot 2004.
Serieuze problemen
“Maar dat neemt niet weg dat er serieuze problemen zijn. Onderwijs is er een van, evenals gebrek aan werkgelegenheid. Roma zijn nog altijd de armsten in dit land, een verloren volk dat naar de rand van de samenleving is geduwd.
Kom ik moet de kinderen van school halen en dan neem ik jullie mee naar het huis van een paar Roma. Die wonen in de barakken aan de stadsgrens van Tarnow.”
Barakken
Even later rijden we een terrein op waar in rijen genummerde barakken staan opgesteld. Mosterdgeel omzomen ze een grasveld waarop een picknicktafel staat naast rijen waslijnen. We nemen plaats aan de houten tafel. Monica is samen met haar man Gregor een van de Roma die hier woont tussen een aantal Poolse families, voornamelijk moeders met kinderen.
De huizen, als het die naam mag hebben, zijn éénkamerwoningen ondergebracht in barakken die mij aan kamp Vught doen denken en in het verlengde daarvan associaties met Auschwitz oproepen.
Integratie maar geen assimilatie
Terwijl Monica oploskoffie en mierzoete koekjes serveert, komt een aantal kinderen waar Janusz en Tuga voor zorgen, bij ons zitten. Gewone kinderen met schooltasjes op hun rug en mobieltjes waar ze giechelend mee bezig zijn.
“Bioloog”, zegt het jongetje als ik hem vraag wat hij wil worden. Met een schuin oog kijkt hij naar Janusz, “maar ik weet niet of dat mag van de regels uit de codex”, zegt hij. Zijn zusje houdt het vooralsnog op zangeres of actrice.
Gemengde huwelijken
De kinderen springen weer op om te gaan spelen met andere kinderen uit de barakken. “In Polen spelen Roma en niet-Romakinderen gewoon met elkaar, zegt Janusz als hij mijn blik volgt. Dat moet ook. Ze zitten ook bij elkaar in de klas. We zijn voorstander van integratie zolang het maar niet naar assimilatie neigt.”
“En als zij straks met elkaar willen trouwen?”, ik wijs op de kinderen. “Trouwen met iemand uit de niet-Roma-gemeenschap is niet langer mogelijk”, zegt Janusz. We leven aan de hand van de rromanipen en die brengen we onze kinderen bij.
Strenge tradities
Echter, het is de Roma-koning toegestaan nuances toe te brengen, een eigen interpretatie, zo je wilt. En de huidige koning staat geen gemengde huwelijken toe. En daar houd je je aan.”
”Vind je dat niet vreemd aangezien jezelf ook uit een gemengd huwelijk voortkomt?” Hij haalt zijn schouders op. Ik kan niet tegen de regels van de koning ingaan. Onze tradities zijn heel streng. Maar het staat iedere Pool vrij Roma te worden.
Onrein
Dat kan, dat heeft mijn vader ook gedaan. “Dus van anderen verwachten jullie wel assimilatie?” “Nou ja, je kunt het ook niet doen, maar dan word je uit de gemeenschap gezet. Je mag dan nog af en toe eens langskomen bij je familie, maar niet uit hun kopjes drinken of van hun borden eten. Je bent dan onrein.”
“Maar ik eet nu toch ook van jouw bord?”, werp ik tegen, wijzend op de koekkruimels op het bord. Janusz lacht. “Jij telt niet mee. Jij bent te onbelangrijk voor de gemeenschap en vormt geen bedreiging.”
Huifkar
Ik besluit mijn onbelangrijke en onreine persoontje even te ontlasten en vraag Monica naar het toilet. Ze loopt met me mee de barakken in. Het is nog kleiner dan ik dacht. Over de gehele lengte loopt een gang vol kinderfietsjes en laarzen. Aan de gang liggen de woningen. Helemaal achterin is het toilet en de douche. Eén toilet en een douche voor zes woningen. Monica reikt me de sleutel van het toilet.
Op de terugweg schiet ik bij Monica naar binnen om de sleutel terug te geven. De kamer heeft een keukenblok en een bank die als bed dienst doet. Twintig vierkante meter. Tiny house denk ik. “Ach” zegt Monica. “Zo klein is het niet. Jij hebt vast nooit in een huifkar gewoond.”
Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken
