Dagen later schrik ik nog wakker van het manische gerammel van de koperen bellen. Kloinkkloink kloinkkloink. Droog gerammel dat zich tot ver over de gletsjer uitstrekt. Duizenden schapen -sommige met lammetjes aan hun zij- persen zich twee aan twee, als betrof het een schoolklasje op excursie, over de toppen van de Dolomieten. Méh klinkt de voortdurende jammerklacht.
Transhumanz
Een route van 45 kilometer met hoogtes tot ver boven de 3000 meter. De Transhumanz is een eeuwenoude tocht die al sinds de 15e eeuw twee maal per jaar ondernomen wordt om de schapen gedurende de zomer hoog in de bergen onder te brengen. Ditmaal wordt de thuisreis aanvaard. Terug naar het dal.
Sneeuw bijt in mijn gezicht. Ik trek mijn sjaal tot over mijn neus. Een ijzige wind duwt me zowat van de helling als ik de berghut uitstap. Het is volop winter en half september. Voorzichtig glibber ik iets naar beneden tot aan de rand van de gletsjer.
Voorbij de gletsjer ligt Oostenrijk
Besneeuwde keien schieten onder mijn voeten weg en rollen omlaag. Voorbij de gletsjer ligt Oostenrijk waar de schapen de afgelopen drie maanden graasden. Vandaag lopen ze terug naar Italië. Dat klinkt indrukwekkend, maar de schapen liepen niet altijd van het ene land naar het andere.
Het is de geschiedenis die het parcours verlegde, al bleef de route intact. Ooit was dit allemaal Oostenrijk, zoals de berghut waar ik sliep, de Similaunhütte, ooit in Oostenrijk stond. Na de Eerste Wereldoorlog werd het gebied, waar ik sta te klappertanden, Italië.
Zuid-Tirol werd Alto Adige
Als bedankje voor de steun aan de Entente kregen de Italianen dit in de schoot geworpen. Het zou de inzet worden voor een bittere strijd nadat de Duitstaligen door Mussolini voor de keuze werden gesteld: ophoepelen naar Oostenrijk of Italiaans leren en nooit meer een woord Duits uiten. Zelfs Duitse opschriften op de graven van hun geliefden moesten worden gewist. Italiaans was de voertaal. Zuid-Tirol werd Alto Adige.
“In de praktijk was Mussolini’s plan nog niet zo eenvoudig,”vertelt berggids Michael Tschöll als hij me de dag ervoor naar de 3015 meter hoge hut begeleidt. “Veel boeren bleven. Wat moesten ze anders met hun vee? Vooral mensen in overheidsdienst trokken weg omdat ze zonder Italiaans geen baan meer kregen.
Ötztal
Apothekers, artsen die jarenlang hun werk hadden gedaan, raakten ineens hun baan kwijt omdat ze geen Italiaans beheersten.” De boeren bleven veelal inni. De beslotenheid van het dal versus de rest van de wereld komt ook in de taal tot uitdrukking. Nog altijd refereren ze in Tirol aan inni en aussi als ze over mensen van binnen het dal of van buiten het dal spreken. Het Ötztal is inni, óók als je in Italië staat.
Er trekken witte sluiers over de granieten toppen. Twee herders met hun honden komen aan bij de hut. Het is nog geen 8.00 uur en stervenskoud. Zij vormen de voorhoede en hebben de paden langs de gletsjer onderzocht vanaf de Martin Busch Hütte waar ze de eerste dag zijn gestopt en de dieren nu klaarstaan om te vertrekken.
Vooral sneeuw vormt een belemmerende factor. Schapen verzetten geen poot meer als ze in de sneeuw lopen, dus alternatieven hebben de voorkeur. Maar het is nog niet koud genoeg om de vallende sneeuw te laten plakken. Wat niet wegneemt, dat het glad is en vooral de lammetjes in de gaten moeten worden gehouden.
De herders nemen een kop koffie en bellen dan de informatie door naar de kopgroep. De herders die met de drachtige, oudere en pas geboren lammetjes lopen. Die vertrekken als eerste. Daarna zullen de groepen met de meer ervaren schapen volgen.
IJsmummie Ötzi
Langs de Niederjochferner gletsjer waar in 1991 de ijsmummie Ötzi werd gevonden. Samen met herder Martin wacht ik de kopgroep op. Ik word langzaam zelf een mummie. Dan klinkt het blikken gerinkel. De eerste groep is de gletsjer gepasseerd.
Vanaf de granieten rots waar ik sta zie ik ze dichterbij komen. Hun vachten in de kleuren van de omringende bergen. Bruin of vaalwit. Hun ruggen bespoten in felle kleuren om aan te geven wie hun eigenaar is. Mannen als Martin zijn geen full time herder.
Fulltime herder
Ze zijn boer en laten zich twee keer per jaar door de boeren in het dal betalen om de schapen naar boven en weer terug te brengen. Ze worden per schaap betaald. Boven blijven de schapen met slechts twee herders en hun honden. Zij zorgen ervoor dat gewonde en uitgeputte dieren verzorgd worden.
“Vanwege de steile hellingen is er eigenlijk te weinig voedsel om te grazen in het dal. Dat noopte boeren om naar een andere oplossing te zoeken en zo werd de Transhumanz geboren, hetgeen letterlijk in de wei brengen betekent, “ aldus Martin in het zangerige Duits van de bergen.
“Als de schapen straks de hut passeren, blijf jij weg van het pad. Niets mag ze in de weg staan. Als de laatste voorbij is, geef ik een seintje, sluit je je aan en zorg je ervoor dat er niet één achterop raakt. Er mag niet getreuzeld worden.
Er moet worden doorgelopen zodat de schapen niet in paniek raken.” Het klinkt eenvoudig maar ik kom er weldra achter, dat eenvoud niet bestaat. De eerste schapen passeren het smalle pad voor de berghut. Honden janken lager op de helling als één van de schapen toch van het pad dreigt te geraken.
Pasgeboren lammetjes
Herders met houten manden met daarin pasgeboren lammetjes lopen voorop. Zij zullen de moederschapen opwachten. Ondertussen moeten de lammetjes ver van de overige mensen en schapen blijven om te voorkomen dat ze straks door vreemde geuren door hun moeder verstoten worden.
Een eindeloze sliert schapen, twee aan twee, komt voorbij. Net als ik denk dat het de laatste zijn, duikt er weer een nieuwe groep op. Een zwart lammetje glijdt uit over het ijs. Ik glibber mee. Méh protesteert het en glibbert terug naar zijn moeder.
Sneeuw en losse stenen
Het weer is onstuimig. De bergtoppen spelen verstoppertje in de nevel. Donker wordt het niet, alleen minder wit. “Heuja, heuj heuj”, roepen de herders vanonder hun wollen hoedjes. En dan is het mijn beurt. Waar de schapen om de helling verdwijnen, sluit ik, aan voorzichtig wakend niet uit te glijden. Sneeuw en losse stenen vormen een gevaarlijke combinatie. Voorbij de helling wordt het link. Het is steil met diepe afgronden en het pad is smal.
“Nein”, brult Martin en duikt op een schaap dat zich probeert aan hem te ontworstelen. Het duurt even voordat ik begrijp wat er gebeurt. Een lam is van het pad gevallen en duikelt de helling af. Om te voorkomen dat de moeder er achter aangaat, houdt hij haar stevig vast.
Moederschaap
De enige kans om het jong terug te krijgen is als het op het geblaat van de moeder afkomt. Hartverscheurend klinkt het moederschaap, maar dan na een eindeloze tijd, verschijnt het koppetje van het lam weer boven het pad. Het werpt zich in de flank van zijn moeder. Martin jaagt het tweetal voort.
Verderop zie ik een herder naar beneden schieten. Een schaap is van de kudde afgedwaald en moet terug worden gehaald voor er meer op het onfortuinlijke idee komen. Rappe voeten die over de rollende stenen glijden. De herders lopen wel twintig keer de route.
Sneeuwstorm van 1997
De wind blaast hard in onze rug en zet de afdaling kracht bij. Als het pad breder wordt, vertelt Martin dat er desastreuze jaren waren. Als het weer zo slecht is dat de dieren geen poot meer willen verzetten. Soms zijn ze zo uitgeput dat ze gedragen moeten worden.
Legendarisch was de zomer van 1979. Een sneeuwstorm noopte de herders ertoe ’s nacht de deur van de berghut open te doen en de schapen binnen te laten. “Volgens mijn opa werden de schapen over alle kamers verdeeld. Het heeft niet kunnen voorkomen dat bijna 400 schapen omkwamen.”
Bergmarmotten
Langzaam breekt er wat blauw door in de lucht. Op het graniet verschijnen voorzichtig groenige mosjes. Hoewel we het door het gerinkel niet kunnen horen, zijn we nu in het gebied van de bergmarmotten, die ik gisteren nog hoorde piepen. Nog even en dan gaan ze in winterslaap.
De helling wordt minder steil en beneden komt de vlakte in zicht waar we zullen pauzeren en de dieren mogen grazen. Een drachtig schaap wil niet meer en verwijdert zich van de groep. De herders sporen haar aan door te lopen. Hier kunnen ze haar niet achter laten.
Drachtig schaap
Straks halverwege de helling, op de vlakte, mag ze rusten. Martin: “Eventueel laten we haar dan achter en komen haar morgen halen. Met zijn mobieltje overlegt hij met de eigenaar die toestemming geeft het beest achter te laten tot de volgende dag.
Op de vlakte laten mens en dier zich languit vallen. De herders duiken in hun rugzak en halen spek en bruin brood te voorschijn. Met hun mes bieden ze me stukken aan. De zon begint te schijnen. Beneden in het dal lonkt het immens blauwe stuwmeer van Vernagt.
De toppen van de Dolomieten
De sneeuw op de toppen van de Dolomieten lijkt ver weg. Een schaap kijkt mij traag kauwend aan als of het wil zeggen: viel best mee toch?
Nou nee. Als ik weer opsta, blijken mijn benen onder mij weg te knikken. Alsof ik op gummibenen loop. Martin lacht me uit. Voetje voor voetje hervat ik de route. Af en toe kijkt een schaap me aan en zwaait met zijn staart. Ik verdenk ze er van dat ze me ook uitlachen. Lammetjes huppelen me zorgeloos voorbij.
“Als je beneden in het dal komt, voelen de schapen dat, ze gaan met hun staarten zwaaien”, had Martin gezegd. En het is waar. Beneden aan de route joelen en klappen honderden mensen en staan de biertafels naast het diepblauwe meer.
De schapen worden bijeengedreven. De herders storten zich op het bier. Ik strompel stilletjes naar mijn hotel. Daar, in het dal, zullen ze blijven tot ze volgend jaar juni weer aan de lange weg naar boven beginnen.
Tekst en video’s: Anneke de Bundel – Beeld: Dagmar Gehm
Deze reportage vond plaats op uitnodiging van SüdTirol
Meer Italië? Lees ook:
Meer dierenreportages? Lees ook:
Dolomieten praktisch:
- De Transhumanz is half juni en half september
- In Vernagt sliepen we in Edelweiss Hotel
- In de bergen sliepen we in de Similaunhütte
