Het andere Berlijn

Zoek het niet op de kaart, Kreuzkölln, want het is er niet. Wat er wel is, is Neukölln. Het andere Berlijn. Dat van de Neanderthalers, de illegale straatkunst en langlaufen op de voormalige nazi-landingsbaan. David Bowie schreef er ooit een nummer over. Met een angstaanjagende sax die de ontheemdheid van de Turkse bevolking in deze wijk vertolkte. Welkom in Kreuzkölln!

Had Bowie hier een eeuw eerder rondgelopen, had zijn nummer Rixsdorf geheten. Zo heette de ruige wijk van vechtersbazen en prostituees voordat het stadsbestuur de naam wijzigde in de hoop er iets nets van te maken. Er is ook Kreuzberg, de arbeiderswijk waar krakers hun stempel op hebben gezet, samen met de grote concentratie inwoners van Turkse afkomst.

Friedrichshain

En dan is er Friedrichshain, een Oostblokwijk vol studenten, punkers en kunstenaars. En daar, waar deze wijken tegen elkaar schuren, ligt het fictieve Kreuzkölln. Het alternatieve antwoord van kunstenaars, vrijbuiters en ondernemers op klassiek Berlijn.

We laten onze koffers vallen in Neukölln, in een hip appartement met hoge plafonds aan de Hermannstrasse. Als we de luxaflex aan de achterzijde omhoog laten schieten, zien we dat onze tuin vol graven staat. Graven? Onze achtertuin blijkt de oude St. Jacobi begraafplaats te zijn.

St. Jacobi begraafplaats

Grafstenen liggen schots en scheef in de winterse sneeuw. Boven het graf van de theoloog Bruno Bauer ranselen kale takken de steen. Hier ligt de leermeester van Marx en Engels, lijken ze te benadrukken.

Berlijn St. Jacobi begraafplaats

Aan de voorkant van het appartement ligt een andere wereld: hoge bakstenen gebouwen met op de begane grond een bakker, een apotheek of een kledingwinkel. Een man laat een onwillige hond uit in de sneeuw. Vlokken dwarrelen op hen neer. Net als de Berlijners ontbijten we buiten de deur. Het is immers zondag.

Bij de Francala Bäckerei worden we hartelijk welkom geheten door de eigenaars. Ze hebben ons nog nooit eerder gezien, klopt dat? Zijn we hier net naar toe verhuisd? Willen we een deegrolletje proberen, of toch liever een croissant? Als we zitten, schenken ze gitzwarte koffie in grote koppen. Buurtbewoners schuiven aan voor een ontbijt of een blik op de krant.

Neukölln

De Karl-Marxstrasse, waar we ontbijten, duikt zuidwaarts de stad in, langs het Rathaus van Neukölln, een markant rood gebouw tussen al dat grijs, met een bijna 70 meter hoge toren. Om de hoek ligt Stadtbad NeuKölln. De architect die het in 1914 ontwierp, was duidelijk geïnspireerd door de Griekse thermen.

We klimmen naar de galerij die steunt op enorme zuilen. Een eenzame zwemmer in een knalgeel zwempak doorklieft het blauw en veroorzaakt rimpelingen in het water tussen de pilaren. De mevrouw van de kaartjes holt ons achterna en is onverbiddelijk. Nee zeg, foto’s maken van een zwembad is niet toegestaan. Wie garandeert haar dat we niet een paar viespeuken zijn die mannen in zwembroek willen fotograferen?

Berlijn Neukölln

We lopen terug richting metro. Silke Lorenzen, Berlijnse in hart en nieren, kwam ooit op het idee een aantal opgeknapte caravans en berghutten een oude stofzuigerfabriek in te slepen en zo een indoor camping midden in de stad te beginnen.

Kreuzkölln was nog geen begrip en Neukölln was een sombere wijk waar geen toerist kwam. Haar Hüttenpalast is inmiddels een ongekend succes. Maar het succes heeft ook een keerzijde vertelt ze, terwijl ze het ontbijt opruimt uit een van de zithoekjes bij een zilverkleurige zigeunercaravan.

Gentrification

Gentrification, het opwaarderen van een buurt is een woord dat in Berlijn veel valt. “Toen de muur viel, werd al snel de Oost-Duitse wijk Prenzlauerberg hip en happening, maar dat leidde er toe dat de huren gigantisch stegen en veel van de oorspronkelijke bewoners de wijk moesten verlaten.”

Inmiddels is Kreuzkölln het nieuwe aandachtsgebied en Silke vreest dat hen een zelfde lot wacht. “In Friedrichshain, zie je dat al gebeuren.”

RAW terrein

Twee vrouwen uit Londen rommelen in pyama om een berghut in Silkes indoor camping. Ze hebben de nacht aan de overkant van de Spree in Friedrichshain doorgebracht. Op het RAW terrein, een voormalig fabrieksterrein waar de laatste tien jaar een groot cultureel complex is ontstaan.

Tot 1991 was hier meer dan honderd jaar een onderhoudswerkplaats van de spoorwegen gevestigd. Na de val van de muur werd het gekraakt. Nu zijn er een vijftal clubs en een skate- en klimhal op het terrein. “Het uitgaan is fantastisch hier , meent de Londense. Veel goedkoper dan in Londen.”

Berlijn muur

Om de hoek bij Silke huist een andere succesvolle ondernemer: Boris Leite Poco, een Belg. Hij is eigenaar van het succesvolle restaurant Sauvage, het enige restaurant in Berlijn waar je kunt eten als in de oertijd. ‘Paleolithisch’ met een mooi woord.

Leite Poco kampte al jaren met gezondheidsklachten totdat hij de oplossing in voedsel ging zoeken. Hij stopte met melk- en graanproducten, allemaal zaken die mensen in de oertijd niet aten. Zijn klachten verdwenen en hij zette de stap naar een restaurant dat sinds de opening twee jaar eerder iedere dag vol zit.

Paleolithisch bij Sauvage

We verwachten een Fred Flintstone-achtige setting, waarin we met een knots achter ons eten moeten jagen, maar Sauvage is een restaurant met een chique en romantisch uitstraling. Roosjes in vaasjes, kaarsjes op tafel. Er wordt uitgebreid uitgelegd wat we eten. Zijn we hier voor het eerst?

Dan wordt ons het jagers-verzamelaars gerecht aangeraden omdat we daarmee verschillende hapjes uit de paleolithische keuken kunnen proeven. Het moet gezegd: nooit geweten dat die Neanderthalers zo lekker konden koken.

Badeschiff

We staan weer buiten. Ietwat besluiteloos. Wat nu? Naar het noorden? Waar gezwommen kan worden in de Spree. Nee, niet in de rivier zelf, maar in het Badeschiff, een grote bak die in de rivier hangt. Of over de Sonnenallee? Een vrolijke naam voor een winterse straat.

Een naam die niet strookt met het gruwelijke concentratiekamp dat hier joodse vrouwen uit Polen dwong wapens te maken. In Berlijn is de oorlog nooit ver weg. Sneeuw stuift op en het is koud in de stad. We schieten het geel betegelde metrostation in en laten ons zuidwaarts naar de voormalige luchthaven Tempelhof vervoeren.

NAF_1935

Ooit was Tempelhofer Feld het park van de militaire parades én een picknick gebied voor de Berlijners. Het is de plek waar in 1908 de Duitse luchtvaart geboren werd. Maar het is vooral door de Tweede Wereldoorlog dat dit enorme complex geassocieerd met de megalomane plannen van de Nazi’s.

Alleen al om het 1,5 kilometer lange gebouw lopen, kost je een uur. Dat de luchthaven ook als luchtbrug door de geallieerden is gebruikt, daaraan herinnert de naam van de metrostop.

Omdat we niet goed weten waar we moeten beginnen, blijven we dicht bij het gebouw lopen. Blijkbaar hebben we een onzichtbare grens overtreden, want er komt een dikke vrouw haastig uit een gebouwtje. Tot onze verbazing houdt ze in haar éne hand een stuk worst vast waaruit ze blijkbaar net een hap heeft genomen.

Rood sap druipt over haar kin. “Was soll dass?”, bast ze. We verontschuldigen ons en even voelen we een kille angst alsof we door een dictatoriale machthebber worden aangehouden. De geest van het nazi-tijdperk?

Berlijn Tempelhofer Feld

Even later blikken we op de halve boog die karakteristiek is voor het gebouw. Even een opsomming: 9.000 kantoren, conferentieruimtes, zalen, casino’s, hallen, straten, een ondergrondse spoorbaan, bunkers en schuilkelders. Dat past er allemaal makkelijk in. Alleen Ceausescu’s paleis in Boekarest overtreft deze grootheidswaanzin.

Zwoeszj. We worden nog net niet van de sokken geskied door een groepje langlaufers dat de geasfalteerde landingsbaan tot parcours heeft bestempeld. Waar ooit vliegtuigen opstegen om dood en verderf te zaaien, schieten nu hele families in bontgekleurde skipakken voorbij. Hun stokken stevig afzettend op de besneeuwde asfaltbaan. Daar staan we dan in een miljoenenstad op een desolate vlakte en kijken langlaufers na.

Café Sankt Oberholz

Opnieuw de metro. Dit maal naar Café Sankt Oberholz in Mitte. Een hippe tent waar iedereen met een latte macchiatto achter een laptop schuilt. De digitale bohemien van Berlijn. We hebben met Street Art deskundige David Baumgarten afgesproken.

We verwachten een ruige gast met tattoos maar Baumgarten, oprichter van The Hidden Path, die alternatieve tours door Berlijn organiseert, ziet er meer uit als een keurige student boekhouden.

Berlijn metro

We beginnen in Bezirk Mitte in het joodse Scheunenviertel. Geen Kreuzkölln maar Baumgarten begint zijn praktisch college graag hier omdat deze steeg zo mooi de diverse kunstenaars laat zien. Zoals de Spaanse straatkunstenaar El Bocho wiens stripachtige vrouwen de muren van Berlijn bevolken.

“El Bocho plakt zijn vrouwen op zeer dun papier dat met een soort behangsellijm wordt vastgemaakt en daardoor moeilijk los te maken is. Het voorkomt dat ze gestolen of beschadigd worden”, doceert Baumgarten.

Hij wijst ons in dezelfde steeg op het politieke werk van Various en Gould die met hun langwerpige affiches aandacht vragen voor de underdog. In één van hun muurschilderingen sloft een zwerver met een plastic tas van het Arbeitsamt door de straat.

Heroïnelijn

Van Mitte gaan we naar Kotbusser Tor in Kreuzberg. “De heroïnelijn”, zegt Baumgarten opgewekt wijzend naar een bord op de muur: U8 is the best place to buy heroine. Amen. Kreuzberg SO36, is de naam van het postdistrict dat je nu op veel souvenirs terugziet. Een wijk die aan drie kanten door het oosten begrensd werd.

Kunstenaars en mensen met weinig geld trokken er naar toe. Want wie wilde er nou met uitzicht op de muur wonen? Wie in West- Duitsland zijn militaire dienstplicht wilde ontlopen ging naar West-Berlijn en kwam veelal in Kreuzberg terecht. Volgens Baumgarten verklaart dat voor een deel de alternatieve scene.

Berlijn graffiti

Onder het metro station bungelen gympen hoog in de lucht aan een paal. Shoefiti heet het verschijnsel waarbij schoenen aan telefoonlijnen en hoogspanningskabels worden gehangen. Het gaat harder sneeuwen. David wijst ons op tags op winkelpanden en huizen.

Shoefiti

Hij was zelf lange tijd met graffiti bezig. Geduldig legt hij ons het verschil uit tussen de graffitikunstenaar die overal zijn tag, oftewel zijn initialen zet en de straatkunstenaar die hele kunstwerken op de wand plaatst. Vooral de grafittispuiters leiden een illegaal en daardoor nachtelijk bestaan.

Mochten de fotografe en ik ooit een carrièreswitch overwegen, vertelt hij ons alvast hoe we ’s nachts met brandblussers en caps onze tag kunnen achterlaten. We zijn echter net iets meer gecharmeerd van de astronaut van de Franse kunstenaar Ash op de hoek Skalitzer/Mariannenstraße tegenover de autoverkoper.

Astronaut van Ash

Zwevend in een wit gestukt heelal op de zijwand van een gebouw trotseert hij de zwaartekracht. “Toen de astronaut hier net was, in 2007, projecteerde één van de lampen ’s avonds het logo van de autodealer in de hand van de astronaut. Een mooiere manier om reclame te maken is er niet.” lacht David.

We komen langs woningen van onder tot boven van kunst voorzien en dan zien we aan de overkant van de Spree de Eastside Gallery, een 1,3 kilometer lang stuk van de muur beschilderd door kunstenaars. Dan steken we de prachtige Oberbaumbrücke over naar Friedrichshain.

Eastside Gallery

Voorbij de Eastside Gallery maakt een verliefd stel foto’s voor een ouderwetse fotohokje en dan ligt het Rawterrein aan onze voeten. Het gebied waar de Londense dames de hele nacht gefeest hebben. Het is er stil nu. Bont bespoten panden zonder ramen staan stilletjes bij te komen van de feestnacht. Flesjes bier in de sneeuw zijn de stille getuigen.

Berlijn Friedrichshain

Tussen alle graffiti staan daar ineens twee bustes afgescheiden door een haagje. Wonderlijk want als enige twee objecten op het enorme terrein ontberen ze kleur uit een spuitbus. Ontkomen uit respect want het zijn de hoofden van de communisten Ernst Thälmann en Franz Stenzer vermoord in Buchenwald en Dachau. De oorlog is nooit ver weg in Berlijn.

We laten het terrein voor wat het is en lopen iets noordelijker naar de Boxhagener Platz waar het nu markt is. Een mengeling van kunst, bloemen en hapjes. Straks als het weer donker wordt, zullen in de omringende straten alle luiken voor de restaurants weer open gaan. Dit is de Kneipe Meile, een kilometer lange straat van kroegen en uitgaansgelegenheden.

Stalin Allee

Wij hebben echter andere plannen en steken door naar de Karl-Marx-Allee. Aan deze gigantische boulevard, vroeger Stalin-Allee geheten, werden ooit paleizen voor de arbeiders ontworpen. Opvallend zijn de karakteristiek torens van de Frankfurter Allee die in het verlengde ligt.

Daar in het midden van die enorme verkeersader ligt Cafe Tasso. Een klein boekeneilandje in die enorme zee van baksteen. Je kunt er eten en eindeloos lezen uit het enorme aanbod van tweedehands boeken. En dat is wat wij doen. Zittend in de grote ramen van het café kijken we uit op de sneeuw in Kreuzkölln met een boek op schoot. Uit de speakers klinkt een sax die de stad beweent.

Deze reportage vond plaats op uitnodiging van OH-Berlin

Tekst: Anneke de Bundel – Beeld: Nicole Franken